هنرهای تجسمی و صنایع دستی ایران ۲ «گبه و گلیم»

گبه یا قالیچه خرسک فرشی از جنس قالی است که معمولاً در اندازه کوچک توسط عشایر لر و قشقایی بافته می‌شود.. بافت گبه شبیه به بافت قالی می باشد ولی تفاوت آن در تعداد پودهای نازک، رنگ، طرح و ابعاد آن می باشد. در بافت گبه تعداد پودهای نازک به ۲ الی ۱۳ پود می رسد، اما به جهت اینکه پُرزها بلند گرفته می شوند، دیده نمی شوند. تفاوت دیگر در رنگ بندی و طرح آن می باشد که در بافت گبه، حاشیه ونقوش طبق اصول متداول قالی بافی بافته نمی شوند. ممکن است گبه ای حاشیه نداشته باشد و یا نقوش آن قرینه نباشد. به طور کلی می توان گفت: نقوش گبه مانند نقاشی کودکان است، ساده و بدون آلایش، گبه دستبافته‌ای با اصالت است و نقوشی که در بافت آن به کار رفته است آن را از سایر دستبافته‌ها متمایز می‌کند. اغلب طرح‌های گبه ملهم از طبیعت اطراف بافندگان و بر اساس ذهنیت آن‌ها بوده‌است. تفاوت دیگر گبه با قالی در رنگ بندی آن است. پشم های به کار رفته در بافت گبه، خود رنگ می باشند. گبه عموماً برای مصرف شخصی خود عشایر بافته می شده، ولی امروزه به خاطر نقوش خاص و ساده آن طرفداران زیادی پیدا کرده است. روش نگهداری آن حفاظت از بید،رطوبت مداوم، حرارت و آتش، اشعۀ مستقیم و مداوم خورشید، سفید کننده های شیمیایی و اشیای نوک تیز و بُرّنده می باشد و با آب ولرم و صابون قابل شستشوی می باشد.

مهم‌ترین طرح‌های گبه به شرح زیر است:

• مهم‌ترین طرحی که در میانعشایر بافته شده نقش شیر می‌باشد که تنها نقش مشترک بین بافندگان مناطق مختلف بوده‌است.
• طرح خشتی یا قابی شکل از کابردی‌ترین نقش‌های گبه است و مورد علاقه بافندگان فارس و بختیاری بوده‌است. اساس آن شامل طرح‌هایی با قاب‌های منظم می‌باشد که هر یک از قاب‌ها به صورت جداگانه طرحی هماهنگ با قاب‌های دیگر دارد. نقوش به کار رفته در قاب‌ها عبارتند از :طرح‌های هندسی، طرح درخت گل و مرغ،خاتم کاری و نقش‌های ستاره‌ای که قاب‌ها را زینت بخشیده است.
• طرح حوض گبه شامل ترنجی در وسط است که گلی را نشان می‌دهد که از اطراف آن گل‌ها و غنچه‌هایی دیگر گسترش یافته‌است.
  
• گل گبه نقش گل رز در گبه طرح گل گبه می‌گویند.
• طرح ایلاتی این طرح برگرفته از طبیعت اطراف عشایر است و کاملاً ذهنی است و بیشتر در میان قاب‌های لوزی، دایره، مربع، مستطیل و بیضی قرار می‌گیرد که هر یک از آن‌ها با طرح‌های با اصالت ایرانی مزین شده‌اند.
• طرح درخت ، درخت در زندگی آدمیان جایگاه مهمی داشته‌است که در این میان درخت سرو که نماد شادی و بید مجنون که نماد غم و اندوه بوده‌است بیشترین کاربرد را داشته‌است.
• طرح راه راه این طرح به گونه‌های متفاوت توسط بافندگان به کار می‌رود. جهت این راه‌ها اغلب به صورت عمودی و اریب است و گاهی نیز از جهت افقی استفاده می‌کنند.
• طرح خانه درهم در دل این نقش مفهومی عرفانی مورد نظر است. این خانه‌های در هم شده و یکنواخت تصویری انتزاعی از مراحل زندگی را نمایان می‌کند که آغاز آن از عالم هستی است و پایان آن به گوهر ذات و وجود منتهی می‌شود.
• طرح کف ساده این گبه‌ها سفره‌های بدون نقش را در برابر ذهن مجسم می‌نمایند. این بی نقشی خانه‌های محقر روستاییان و زمین بی محصول آن‌ها را نمایان می‌کند. نقش‌های دیگری نیز در گبه استفاده می‌شوند که عبارتند از: عنکبوت،لوزی لوزی، لوزی‌های سوار برهم، زیگ زاگ، چهار گوشه، محراب، حیوانات و انسان.

گبه‌هایی که در قدیم بافته می‌شدند خود رنگ بوده‌اند، یعنی پشم گوسفندان را بدون تغییر رنگ به کار می‌گرفتند و شامل رنگ‌های سیاه، سفید و خاکستری می‌شد. اگر بافنده روز خوبی را سپری می‌کرد رنگ سفید را به کار می‌برد و اگر روز ناخوشایندی داشت رنگ سیاه در دستبافته اش نمودار می‌شد. به مرور زمان بافندگان از رنگ‌های گیاهی و طبیعی برای پشم هایشان استفاده کردند و نقوش ذهنی خود را با این پشم‌های رنگین ترکیب کردند. بعدها استقبال خوبی از این گبه‌ها به عمل آمد و برای سرعت بخشیدن به کار رنگ‌های شیمیایی جایگزین رنگ‌های طبیعی شد و همچنین ماشین ریسندگی جای پشم ریسی دستی را گرفت. با از میان رفتن طرح‌های قدیمی و ذهنی طرح‌های جدید به میان آمد. اگرچه این طرح‌ها از اصالت طرح‌های گذشته تهی اند اما از زیبایی خاص خود برخوردار هستند.

گلیم یکی دیگر از مهمترین و با ارزش ترین صنایع دستی است که دارای شهرتی جهانی است، ، دست بافتی است بدون پرز که با نخ خامه پشمی (البته درایام قدیم ) و یا پنبه ای مصنوعی (آنیلینی،کرومی،اکرلیک) به صورت تار وپود بافته میشود ودر بافت آن از نخ یک لای ۵-۳ استفاده می شود .هر چه قدر لایه نخ کمتر باشد کیفیت گلیم بافته شده بهتر می باشد .شاید گلیم نوع ساده قالی باشد روی این اصل می توان پذیرفت که بافت گلیم قبل از ابداع قالی رواج داشته است .آثار به دست آمده در آرامگاه فراعنه مصر ۲۵۰۰سال قبل از میلاد نشان از وجود گلیم در آن زمان دارد.
اما آنچه از شواهد فیزیکی مشخص شده است، گلیم بافی در ایران به بیش از ۸۰۰۰  سال پیش بر می گردد و گواه این ادعا دست بافته ای است که در حاشیه جنوب شرقی دریای کاسپین پیدا شده است. و همچنین دست بافته ای ۶۰۰۰ ساله که در شوش پیدا شده است.این فرش ها نازک تر و نرمتر از فرش های پیچیده است و به ندرت به عنوان پوشش کف استفاده می شود. آنها به عنوان ملافه های نماز و دکوراسیون دیواری محبوب هستند. گلیم فرشی بدون پرز است که با درگیری تاروپود به یکدیگر ایجاد می شود . معمولا تار آن پنبه و پشم وگاهی نخ ابریشم و پود آن از نخهای پشمی و کرک و ابریشم به صورت رنگی استفاده می شود.
شاید بتوان گفت در آسیای مرکزی، شرق اروپا و شمال آفریقا هر جا که پرورش بز و گوسفند و شتر رواج داشته و مردمانش در بافت فرش تخصص داشته‌اند گلیم هم بافته‌اند. مردمان ترکمن، ففقاز، ترک، عرب و… دستبافته گلیم را تولید و بکار برده‌اند.
گلیم های مناطق مختلف ایران از طرح و مواد اولیه ای که برای بافت آن استفاده می‌شود قابل تشخیص و طبقه‌بندی هستند.  از جمله مناطق بافت گلیم می توان به گلیم ایل شاهسون، گلیم لری، گلیم هرسین، گلیم بلوچ، گلیم خمسه، گلیم سنه، گلیم قشقایی، گلیم افشار، گلیم زرند، گلیم ترکمنی، گلیم مسند عنبران اشاره کرد.

همچنین طرح های مشهور بافت گلیم عبارتند از:

• طرح خطی (محرمات یا افشاری)
• طرح شاملو
• طرح شیرکی پیچ
• طرح سفره کردی
• طرح کف ساده
• طرح راه راه
• طرح خشتی (یا قاب قاب)

هنرهای تجسمی و صنایع دستی ایران ۱ «فرش و تابلو فرش»