هنرهای تجسمی و صنایع دستی ایران ۳ «خاتم کاری»

خاتم کاری یکی از بهترین هنرهای تجسمی ایران است. قدیمی ترین نمونه به دست آمده تاکنون متعلق به دوره صفویه است. ایران امروز مهمترین مرکز کارهای تزئینی در جهان است. مواد مورد استفاده در ساخت محصولات منبتکاری می تواند در طلا، نقره، برنج، آلومینیوم و سیم پیچ باشد. آثار هنری با قطعات تزئینی کوچکتر به طور کلی بسیار ارزشمند هستند. از دوران صفویه، جواهرات ظریف و دقیق (خاتم کاری) از محبوبیت فراوانی برخوردار است. هنر نازک سازی شامل تولید الگوهای پوشش (به طور کلی ستاره ای شکل) با قطعه چوب نازک (آبنوس، تیک، نارنجی، گل رز)، برنج (برای قطعات طلایی) و استخوان شتر (برای قطعات سفید). بسیاری از اشیاء خاتم کاری شده را می توان با جواهرات، جعبه های تزئینی، تخته شطرنج ، لوله، میز، فریم و یا برخی از آلات موسیقی تزئین کرد. نمای مرمر (خاتم) نیز می تواند در مینیاتورهای ایرانی مورد استفاده قرار گیرد و با این کار هنری جذاب تر می شود. این هنر هنوز هم تمرین می شود و عمدتا در شهر تاریخی اصفهان یافت می شود.

در خاتم کاری چوب ، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و آنها را به گونه ای کنار هم قرار می دهند که برش عرضی این مثلث های واحد، دارای اشکال هندسی منظم باشد سپس با سریش برش های نازک را با نظم و ترتیب خاصی روی ورقه نازک چوبی می چسبانند و پس از خشک شدن ورقه ها را روی اشیای مورد نیاز جهت تزئین نصب می کنند.

انواع چوب از مهمترین مصالح خاتم سازی است که شامل چوب های عناب، نارنج، افرا، گردو، کیکم، تبریزی، شمشاد، آبنوس، فوفل و بتم است. انواع استخوان نیز به علت استحکام و رنگ سفید آنها در ساخت خاتم به کار می روند که عبارتند از استخوان های شتر، اسب، گاو، همچنین عاج طبیعی فیل و عاج مصنوعی نیز در خاتم کاربرد زیادی دارد. برای استقامت خاتم ساخته شده و مراقبت از آن، از فلزات رنگی در خاتم سازی استفاده می شود نقره و آلومینیوم برای رنگ سفید و برنج برای رنگ زرد مورد استفاده قرار می گیرد.
برای تهیه چوب مورد نیاز باید دقت شود که دارای رنگ و بافت مناسبی بوده و گره و ترک نداشته باشد. فلزات نیز باید آلیاژ مناسبی داشته باشند.

دوره‌ی صفویه

هر گونه تحقیق و بررسی درباره‌ی تاریخچه و پیدایش هنر خاتم‌سازی در ایران باید از دوره‌ی صفویه به بعد انجام شود. دوران صفویه دوران اوج صنعت خاتم‌کاری است. تشویق هنرمندان و برقراری روابط بازرگانی با کشورهای دیگر به گسترش این هنر کمک زیادی کرد. در دوران صفویه، علاوه بر شهر اصفهان، در شهرهای جنوبی ایران مانند شیراز و کرمان هم هنر خاتم‌کاری مورد توجه قرار گرفته و هنرمندان آن دوره آثار قابل توجهی از خود به یادگار گذاشته‌اند، مثل درب مدرسه‌ی سلطانی چهارباغ که در بازار هنر قرار دارد و مقبره‌ی شیخ صفی الدین در اردبیل که استادانی از اصفهان در آن کار کرده‌اند. از میان دیگر آثار خاتم‌سازی این دوره، صندوق‌هایی است که برای مقابر ائمه ساخته‌اند.
در اواخر دوران صفویه این هنر رونق خود را از دست داد. در دوران کوتاه سلطنت زندیه، تحولاتی در هنرهای تزیینی و سنتی ایران پدید آمد. قلمدان‌سازی، خاتم‌سازی و نقاشی رنگ و روغن در شیراز مرکز حکومت زندیه متداول شده و بسیاری از هنرمندان گوشه‌گیر اصفهانی به شوق از سر گرفتن هنر خود راهی شیراز شدند و خاتم‌سازی رونقی دوباره گرفت. متاسفانه بسیاری از آثار خاتم دوره‌ی زندیان به خاطر کینه‌ی شدید قاجاریه به این خاندان، نابود شده است.
اکثر کارهای انجام شده در زمان زندیه ساخت قبرها و بارگاه‌ها بوده است: از جمله صندوق خاتم مرقد حضرت علی (ع) که ساخت آن در زمان کریم خان و نصب آن در زمان لطفعلی‌ خان صورت گرفته است و صندوق مرقد سیدالشهداء (ع) در کربلا و مرقد حضرت ابوالفضل (ع)، از آثار این دوره هستند.دراین دوران از گوشه و کنار ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان آمدند و هنرهای فراموش‌شده این کشور ازنو پایه گذاری شد و هنرمندان ضمن فعالیت در رشته‌های خاتم‌کاری، منبت‌کاری، کاشی‌کاری و گره‌چینی، به ترمیم و ساختن ساختمان‌ها و آثار گذشته و بارگاه‌هاواماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان وهنرمندان این رشته دراین دوران در بدترین وسختترین شرایط زندگی می‌کردند. درسال ۱۳۰۷ اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعه‌ای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس ازآن کارگاه‌های خاتم‌سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد .

دوره‌ قاجار

در دوره‌ی قاجار نیز هنر خاتم‌سازی رو به انحطاط می‌رود. در این زمان تنها هنرمندان اندکی، آن هم از روی دلبستگی به این هنر، آن را ادامه می‌دهند. خریداران محصولات خاتم در این دوره بیشتر روستاییان هستند یا بزرگان شهر که میز و صندلی خاتم می‌خریدند. مقدار کمی از این آثار نیز به خارج از ایران صادر می‌شده است. در همین دوره درهای حرم شاه عبدالعظیم حسنی در تهران توسط استاد محمد جعفر و محمد کریم که هر دو شیرازی بوده‌اند، ساخته می‌شود. بقیه آثار خاتم این دوره شامل قلم‌دان، قاب آینه، و رحل قرآن هستند.
خاتم‌سازی از جمله صنایع دستی است که تولید آن در سطح جهانی، منحصر به ایران است. اگرچه در کشورهای دیگر از جمله سوریه و لبنان، کارهایی از نوع منبت ساخته می‌شود که به خاتم شباهت دارد، ولی در حقیقت این هنر ویژه‌ی ایران بوده و چنین به نظر می‌رسد که برای نخستین بار در شهر شیراز به وجود آمده باشد. امروزه آنچه به عنوان «سادلی» با مشخصات خاتم ایرانی در هند ساخته می‌شود هم توسط خاتم‌سازان ایرانی در آن کشور رواج یافته است.
در موزه های جهان، انواع مختلف خاتم های مرغوب ایران وجود دارد؛ از جمله تخته شطرنج خاتم کاری شده ای که در موزه “بناکی” در شهر آتن نگه داری می شود و در زمره بهترین نمونه خاتم عصر صفوی است. شاید بهترین نمونه این هنر در عصر حاضر، میز خاتمی است که در نمایشگاه بروکسل – سال ۱۹۵۸- مدال طلا را نصیب خود کرد. در هنر خاتم سازی از چوبهای گوناگون از قبیل عاج، استخوان، برنج و گاهی طلا و نقره استفاده می شود.

ازدیگر آثار ونمونه‌های تاریخی دراین هنر :

• منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزارسال.
• سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مریوطه به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)
• درهای خاتم قصر رویایی تیمور گرکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال۸۰۷ هجری(۱۴۰۵میلادی)
• درهای چوب گردو و روکش استخوان ودیگر چوبها ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیب الله درسال ۹۹۹هجری(۱۵۹۱میلادی) که درموزه برلین نگهداری می‌شود .
• درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که درموزه ویکتوریا آلبرت موجود است
• منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان بااشکال هندسی و اجزای نقره‌های مربوطه به سال ۱۱۱۴هجری(۱۷۰۲میلادی)

صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشه‌های دیگر از قبطی‌ها اقتباس کرده‌اند، چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزائیک‌کاری شده است در عین الصیره نزدیک قاهره دراوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها درموزه صنایع اسلامی قاهره ویا موزه برلین وجود دارد که یکی ازعالی‌ترین نمونه‌های این صنعت درموزه متروپولیتن است. مهمترین مرکز خاتم سازی جهان امروز، ایران است. هر چند در کشورهای هندوستان، سوریه، عراق و فلسطین نیز هنر خاتم کاری وجود دارد، اما به قدمت و ظرافتی که در ایران انجام می شود نیست، در حقیقت این هنر ویژه ایران است. خاتم های ایران در نمایشگاههای جهانی و بین المللی، همواره در رده اول و ممتاز بوده است.

یک محصول خاتم مرغوب باید ویژگی‌های زیر را داشته باشد:

۱. سطح چوبی و محلی که خاتم روی آن قرار می‌گیرد باید کاملا صاف باشد و اتصالات به یکدیگر جذب شده و هیچ‌گونه جای خالی وجود نداشته باشد.

۲. رنگ تمام چوب‌های مثلثی‌شکل در خاتم‌سازی باید کاملا ثابت و یک‌دست باشد و هیچ گونه تغییری در آن پیدا نشود.

۳. برش‌های خاتم باید به نحوی روی اشیاء چوبی چسبانده شود که سطح خاتم کاملا صاف باشد و هیچ‌گونه برجستگی نداشته باشد.

۴. بتونه‌کاری حفره‌های استخوان یا چوب روی خاتم باید به طریقی انجام شود که شکل مثلث‌ها را تغییر ندهد و حتی‌المقدور دیده نشود. این میزان نباید از یک سوم سطح هر مثلث بیشتر شود.

۵. گل‌ها در قسمت گوشه و پهلوی خاتم باید با هم کاملا قرینه و مساوی باشد.

۶. ساختمان نجاری اشیاء خاتم از نظر مهندسی و ابعاد باید کاملا قرینه باشد.

۷. ناهمواری و درزهای قابل لمس و رویت درگوشه‌ها، پهلو یا سطح خاتم نباید وجود داشته باشد.

۸. تمام رویه و سطح اشیاء خاتم باید با لاک مخصوص پوشانده شود. لاک‌کاری خاتم باید با دقت کامل انجام شود تا نقطه‌ای از آن بدون لاک باقی نماند زیرا در غیر این صورت، رطوبت و هوا به داخل خاتم نفوذ کرده و موجب پوسیدگی سریع آن می‌شود.

۹. نقش‌ها و مثلث‌های خاتم هرچه ریزتر باشند کیفیت، ارزش و زیبایی آن محصول بیشتر است.

در حال حاضر کماکان شیراز مهم‌ترین مرکز تولید محصولات خاتم است. علاوه بر شیراز، خاتم‌سازی در شهرهای اصفهان، گلپایگان و تهران نیز رواج

دارد و خاتم‌سازان محصولات متنوعی را تولید و عرضه می‌کنند.

هنرهای تجسمی و صنایع دستی ایران ۱ «فرش و تابلو فرش»

هنرهای تجسمی و صنایع دستی ایران ۲ «گبه و گلیم»