۲۸ اردیبهشت، بزرگداشت حکیم عمر خیام؛ سرودهایی که خیام برای جهان خواند

شاید به ‌جرأت بتوان گفت که هیچ شاعری مثل خیام، شاعر فارسی قرن پنجم و ششم هجری قمری و سده یازدهم میلادی در جهان با این میزان اندک شعرهایش- مجموعه ۲۰۰ رباعی- نتوانسته به این شکل در سراسر جهان اثرگذار باشد.

غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری، زاده سال ۴۲۷ قمری در روستای کدکن(اکنون از توابع تربت حیدریه ) و وفات یافته در سال ۵۱۰ قمری در شهر نیشابوراست.

حکیم، فیلسوف، ریاضی‌ دان، ستاره‌ شناس و رباعی ‌سرای ایرانی در دوره سلجوقیان که اگرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجّهالحق» بوده ‌است، ولی آوازه وی بیشتر با انگیزه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد.

یکی از برجسته‌ ترین کارهای وی را سروسامان دادن و سرپرستی محاسبات گاه ‌شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌ الملک که در دوره پادشاهی جلال‌الدین ملک ‌شاه سلجوقی بود، می‌توان دانست.

محاسبات منسوب به خیام در این زمینه، هنوز معتبر است و دقتی به مراتب بالاتر از تقویم میلادی دارد. وی این تقویم خورشیدی را به نام پادشاه، تقویم جلالی نامید که تا عصر سعدی به همین نام معروف بوده است جایی که سعدی هم نوشته است: «اول اردیبهشت ماه جلالی…».

خیام در ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی نیز استاد بود. نقش خویش در حل معادلات درجه ‌سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضیدانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است. نوپیداکردن نظریه‌ای درباره نسبت‌های هم‌ ارز با نظریه اقلیدس نیز از مهم‌ ترین کارهای اوست.

مثلت معروف پاسکال – خیام که در ریاضی معتبر است اورا نامدار ساخته است.

** رباعیات خیام 
از کشورهای انگلیسی ‌زبان تا فرانسوی، آلمانی‌، روسی‌، اسپانیایی‌، ترک‌‌ها و دیگر کشورهای جهان، بیشترین ترجمه از زبان فارسی از اشعار اوست؛ فقط در زبان عربی بیش از ۸۰ترجمه از اشعار خیام وجود دارد. افزون بر آن‌که رباعیات خیام را به بیشترِ زبان‌های زنده برگردان نموده‌اند، ادوارد فیتزجرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی برگردانده است که مایه شهرت بیشتر وی در مغرب زمین شده ‌است.

حضور خیام، هشت قرن پس از مرگش در غرب، تا به امروز به شکلی روزافزون، بیشتر شده است، آن‌طور که می‌توان از او به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شاعران تمام ادوار تاریخ ادبیات جهان نام برد. تا جایی‌که رابرت گریوز، شاعر و رمان‌نویس برجسته بریتانیایی، می‌گوید: «شعر فارسی قدرتمندترین شعر دنیاست»؛ شعری که سرآمدان آن در جهان، مولانا، خیام، حافظ و سعدی هستند. خیام در هنر سینما، نقاشی و موسیقی نیز اثری چشمگیر داشته است.

از نخستین ترجمه در قرن نوزدهم میلادی تا حضور پررنگ خیام در علم، سینما، تئاتر، اپرا، موسیقی و حتی زندگی روزمره.

** نامگذاری‌های جهانی به نام خیام 

به پاس خدمات خیام و بزرگداشت نام وی در سراسر جهان، از ادبیات و بسیاری از شاخه‌های هنر گرفته تا سیارکی در منظومه شمسی و حفره‌ای در ماه به نام وی نامگذاری شده است.

نام خیام نام بسیاری از مراکز فرهنگی و گردشگری تا نام غذهای و نوشیدنی‌ها نیز است. رستوران خیام نیز در بسیاری از کشورهای اروپایی دیده می‌شود در فرانسه و مصر نوشیدنی‌هایی به نام خیام تولید می‌شود. گذشته از قاره‌های اروپا و آمریکا و آسیا، در قاره آفریقا که به نظر می‌رسد کمتر با فارسی ‌زبانان در ارتباط باشند، نام خیام خود را به ما نشان می‌دهد؛ در تونس هتلی به نام خیام وجود دارد و در شاخ آفریقا در اتیوپی و شهر آدیس‌آبابا نیز رستورانی به نام خیام وجود دارد. در کتابخانه مرکزی همین کشور و دانشگاه اتیوپی نیز رباعیات خیام به زبان امهری دیده می‌شود.

** فیلم‌ها و نمایش‌نامه‌هایی به نام خیام 

گستره تأثیر خیام بر هنر مغرب زمین محدود به ادبیات و موسیقی نبوده است. حتی هالیوود هم خیام را می‌شناسد.

استفاده از اشعار خیام در هالیوود به مدتها پیش برمی‌گردد. در فیلم وسترنی ‘دوئل زیر آفتاب’ (Duel in the Sun) با بازی گریگوری پک، محصول سال ۱۹۴۶، یکی از رباعیات خیام نقل می‌شود.
عمر خیام یا زندگی، عشق و ماجراهای عمر خیام و عشق عمر خیام، نام فیلمی آمریکایی است که به کارگردانی ویلیام دیترله، کارگردان آلمانی در سال ۱۹۵۶ ساخته شده‌است و در سال ۱۹۵۷ اکران شد.

این فیلم درباره زندگی عمر خیام است، اما از آنجا که جزئیات زندگی خیام در آن دوره چندان شناخته شده نبوده، در این فیلم ماجراهایی خیالی برای زندگی او تصور شده و در میان این ماجراها دستاوردهای علمی و ادبی واقعی او، همچون ابداع گاه‌شمار تازه و سرودن چامه‌های معروف نیز گنجانده شده‌است.

فیلم سینمایی ‘بی‌وفا’ (Unfaithful) محصول سال ۲۰۰۲ به کارگردانی نویسنده و کارگردانی، آدریان لین است و در صحنه‌ای از فیلم شخصیت اول پس از این که رباعیات خیام را از قفسه کتابخانه برمی‌دارد، رباعی مشهور «می نوش که عمر جاودانی این است» را می‌خواند.

میراث‌دار(نگهبان): افسانه عمر خیام ( The Keeper: The Legend of Omar Khayyam) فیلمی است به کارگردانی کیوان مشایخ که در سال ۲۰۰۵ ساخته شد. ونسا ردگریو و موریتس بلایبتروی از جمله بازیگران این فیلم هستند. موضوع این فیلم درباره زندگی عمر خیام و بخش‌هایی از فیلم در شهرهای سمرقند و بخارا فیلمبرداری شده است. در ساخت این فیلم دست‌اندرکارانی از کشورهای ایران، آمریکا، آلمان، ایتالیا، صربستان، هند و ۱۲۰ نفر از هنرمندان و مردم ازبکستان شرکت داشته‌اند.

شهردار هیوستون تگزاس به افتخار فیلم میراث‌دار: افسانه عمر خیام ساخته کیوان مشایخ که اهل هیوستون است ۲۶ ژوئن ۲۰۰۵ را روز میراث‌دار (Keeper Day) نامید.

یکی دیگر از حضورهای خیام در صنعت سینما و تلویزیون امریکا مربوط به سریال تلویزیونی ‘آمستردام جدید’ (New Amsterdam)محصول سال ۲۰۰۸ شبکه فاکس‌نیوز است. در این سریال، دیوان خیام کتاب مورد علاقه یکی از شخصیت‌های داستان است.

غیر از اقتباس‌هایی که در فیلم‌ها از آثار و شخصیت خیام انجام شده است، غربیان نمایشنامه‌هایی درباره خیام و زندگی‌نامه وی نوشته و ساخته‌اند.

در سال ۱۸۹۲ در تماشاخانه‌ Petit-Theatre در پاریس، نمایش‌نامه‌ای به نام ‘رؤیای خیام’ اجرا شد. این نمایش‌نامه منظوم و تا حدودی مطایبه‌آمیز به نویسندگی موریس بوشور بود. بوشور نمایش‌نامه‌های بسیاری نوشته، اما آنچه را که در نمایش‌نامه رؤیای خیام آورد، یکسره از رباعیات خیام گرفته است. البته در آن زمان ترجمه صحیحی از خیام به زبان فرانسه در دست نبود. خیامی که فرانسویان آن روز می‌شناختند به پیروی از ترجمه نیکلا، یعنی نخستین مترجم فرانسوی خیام، شاعری عارف بود که زبان میخوارگان و بددینان برای بیان افکار بزرگ فلسفی و عرفانی به کار برده بود. بدین ترتیب بوشور از خیام سراینده رباعیات فارسی، شاعری خداشناس و موحد و معتقد به وحدت وجود ساخت که ذوقی سلیم، فکری عمیق و روحی سرشار از عشق الهی دارد و به هیچ کس و هیچ چیز جز خدا دل نمی‌بندد، ولی کمی از خصوصیات کلوشارهای پاریس را نیز دارد. کلوشارها در فرانسه میخوارگانی ولگرد و بیکار بودند که همیشه بطری در دست و تکه‌ای نان در جیب داشتند و به همان می‌ساختند.

** خیام در موسیقی و تصویرگری 

عمر خیام بر موسیقی غرب نیز اثرگذار بوده است. گرنویل بن‌توک موسیقیدان بریتانیایی آلبوم عمر خیام را با الهام از اشعار وی، در اوایل قرن بیستم ساخت. الن هوهانس موسیقیدان ارمنی نیز در کارهای خود از رباعیات خیام الهام گرفته است.

ادموند دولاک، هنرمند فرانسوی بخشی از شهرتش را مدیون تصویرگری کتاب رباعیات خیام است.

** حفره‌‌ای در ماه به نام خیام 

در لبه غربی ماه، دهانه‌ای برخوردی به قطر ۷۰ کیلومتر قرار گرفته که به افتخار عمر خیام، ریاضیدان، منجم و شاعر فارسی‌زبان نام‌گذاری شده است و هر از گاهی می‎توان آن را به سختی مشاهده کرد.

این دهانه با موقعیت ۵۸ درجه شمالی و ۱۰۲٫۱ درجه غربی، عملاً در پشت ماه قرار گرفته و بعضی وقت‌ها به دلیل حرکت رخگرد ماه در لبه قمر زمین قرار می‎گیرد؛ اگر در این شرایط وضعیت تابش نور خورشید مساعد باشد، می‎توان این دهانه را از لبه مشاهده کرد، اما تنها روش تماشای این دهانه به شکل کامل، عکس‎برداری از مدار ماه است.

اندازه این دهانه و تعدد دهانه‌های کوچک‌تر روی آن از عمر چند میلیارد ساله این دهانه حکایت دارد. نام این دهانه در سال ۱۹۷۰ میلادی برابر با۱۳۴۹ شمسی توسط اتحادیه بین‌المللی نجوم IAU به تصویب رسید.

** سیارکی به نام خیَام 

خیام چهره شناخته شده‌ای در عرصه نجوم نیز است، اما بدون شک مهم‌ترین کار او سر و سامان دادن به گاهشمار ایرانی بوده و برای این‌کار مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار حساب می‌کند. از این رو در سال ۱۹۸۰ میلادی، سیارک ۳۰۹۵ در منظومه شمسی به پاس خدمات خیام به بشریت، به نام خیام نامگذاری شد.

** بنیاد عمر خیام 

در سال ۱۸۹۲ میلادی «بنیاد عمر خیام» در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌داران بنیان‌گذاری شد. این انجمن تا سال ۱۸۹۳ سه مراسم بزرگداشت برای خیّام برگزار کرد.

این بنیاد در ابتدا مرکز گردهمایی ادیبان، اندیشمندان و روشنفکران انگلیسی بود. اما بعدها همین بنیاد در آمریکا هم شکل یافت. تأسیس این بنیاد موجب شد تا افراد بسیار زیادی از خیام تاثیر بپذیرند، به گونه‌ای که آنانی که تحت‌تاثیر اندیشه‌های خیامی قرار می‌گرفتند تحت‌نام ‘عمری’ (Umarian) شناخته می‌شدند. از این میان می‌توان به نام‌هایی چون تی.اس.الیوت اشاره کرد که به‌شدت تحت‌تاثیر خیام قرار داشت. مارک تواین، هنری لانگ‌فلو، والدو امرسون، هنری دیوید ثرو، ریموند کارور و بسیاری دیگر. تأثیر خیام صرفاً به اندیشمندان غربی خلاصه نشد.

نفوذ بیشتر و دیگر خیام در فرانسه بود. نیکولاس، کنسول سفارت فرانسه در ایران، در سال ۱۸۶۷ اولین ترجمه رباعیات خیام را به فرانسه ترجمه کرد. از دید او خیام یک صوفی است. بعد از او کارسن دوتاسی در سال ۱۸۷۵ ۱۰رباعی را به فرانسه برگرداند. اما علاقه و توجه وافر فرانسویان به خیام از طریق تئوفیل گوتیه بود که او را شاعری رند به حساب می‌آورد. ارنست رنان و آندره ژید نیز از طریق فیتزجرالد با خیام آشنا شدند. در میان سیاستمداران، مارتین لوترکینگ و آبراهام لینکلن رباعیات او را می‌خواندند. در آلمان هانس فن روزام ۱۷۰ رباعی را از روی ترجمه فرانسوی ترجمه کرد. در هلند پیتر سی‌بوتنز مجموعه‌ای از یکصد رباعی را ترجمه کرد. حتی در دوران معاصر خیام از شاعران مورد علاقه ویلادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه است.

** مجسمه و تندیس‌های جهانی خیام 

در نقاط مختلف جهان از مسکو، مادرید، نیویورک، وین، بخارست، بوداپست، مجسمه برنزی خیام در آستاراخان روسیه، و ارمنستان تا چند ایالت آمریکا، مجسمه‌هایی از حکیم عمر خیام، شاعر و منجم و ریاضی‌دان ایرانی نصب است. کتیبه‌ای کهن از یک رباعی خیام در کاروانسرای موریکا در بوسنی نیز وجود دارد.

** مجسمه خیام در نیویورک 

ارتفاع مجسمه ۲متر و همراه پایه آن ۳۴۰ سانتی‌متر است. حسین فخیمی، استاد مجسمه‌ساز ایرانی در این اثر با توجه به ابعاد شخصیتی و علمی حکیم عمر خیام، چهره‌ او را به صورت یک متفکر در حال اندیشه تصویر کرده است. «زیج» به‌عنوان نمادی از ستاره‌شناسی در زیر دست راست مجسمه قرار گرفته و معادلات ریاضی و قضیه که به نام پاسکال معرفی شده نیز بر لوحی در کنار این پیکره تعبیه شده است. همچنین اسطرلابی در کنار مجسمه قرار دارد که نشانگر تبحر این حکیم در علم ریاضی است.

روی کرسی پایه این مجسمه، شعر معروف خیام به‌صورت کتیبه نوشته شده است:

اجرام که ساکنان این ایوانند
اسباب تردد خردمندانند
هان تا سر رشته خرد گم نکنی
کانان که مدبرند سرگردانند
این شعر خیام گویای اندیشه، نوع تفکر،‌ ستاره‌شناسی و فرزانگی او است. این رباعی همراه با مشخصات اثر به زبان‌های فارسی و انگلیسی نوشته و روی پایه‌های پیکره‌ها حک شده است. نمونه چنین مجسمه‌ای در نیشابور نیز نصب شده است.

** چهارطاقی شاعران ایران در صحن دفتر سازمان ملل 

دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن ۲۰۰۹ به‌عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان، مجسمه‌ای به شکل چهارطاقی با ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطه آن در سمت راست ورودی اصلی قرار گرفته است. در این چهارطاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.

همچنین، در فروردین ۱۳۹۵، به همت مدیر انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمه خیام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمی در دانشگاه اوکلاهمای آمریکا با حضور گسترده دوستداران فرهنگ و هنر ایران‌زمین پرده ‌برداری شد.

چون چرخ به کام یک خردمند نگشت
خواهی تو فلک هفت شمر، خواهی هشت
چون باید مُرد و آرزوها همه هِشت
چه مور خورد به گور و چه گرگ به دشت
۲۸ اردیبهشت ماه، سالروز بزرگداشت شاعری است که نامش از نیشابور، بعد از قرن‌ها تا ماه رفت.

English: Omar Khayyam Day